Развіццю беларускай мовы ў ХV – ХVІ ст. ст. садзейнічалі яе знач­ныя культурныя і грамадска-палітычныя функцыі: яна з’яўлялася дзяржаў­най мовай, а таксама асноўным сродкам міжэтнічных зносін у Вялікім княстве Літоўскім.

На беларускай мове ўпершыню ў гісторыі усходніх славян на пачат­ку ХVІ ст. з’явіліся друкаваныя кнігі. У гэты час жылі і працавалі такія вя­домыя асветнікі, вучоныя, перакладчыкі, людзі энцыклапедычнай адукава­насці, як Ф. Скарына, С. Будны, С. Полацкі, В. Цяпінскі, А. Рымша і ін­шыя. ХVІ ст. было перыядам высокага ўздыму беларускай юрыдычнай думкі. Збор законаў дзяржавы – «Статут Вялікага княства Літоўскага» (1529 г., 1566 г., 1588 г.) стаў асновай для ўпарадкавання права нават у многіх су­седскіх дзяржавах, у прыватнасці Прусіі, Польшчы, Расіі. Статутам карыс­таліся ў Латвіі, Эстоніі і іншых краінах. Прыведзеныя звесткі даюць пад­ставу называць ХV – ХVІ ст. ст. «залатым векам» у гісторыі беларускай культуры, літаратуры, мовы.

Аднак далейшы ход развіцця беларускай народнасці быў надзвычай неспрыяльным. Пасля Люблінскай уніі 1569 г. паступова Вялікае княства Літоўскае ператварылася ў нацыянальна залежны край польскай каралеў­скай улады. Да таго ж землі княства Літоўскага сталі арэнай безупынных ваенных сутычак Рэчы Паспалітай з Расійскай імперыяй у ХVІІ ст. У выніку гэтага з 3,6 млн. чалавек насельніцтва зменшылася да 1,8 млн. Усё гэта моцна тармазіла сацыяльнае, культурнае, духоўнае развіццё беларус­кага народа, развіццё яго мовы. З цягам часу беларуская мова пачала вы­цясняцца з розных форм пісьменнасці польскай мовай. У 1696 г. Варшаў­скі сейм прыняў пастанову паводле якой афіцыйна-справавую перапіску і дакументацыю трэба было весці толькі па-польску. Паступова старабела­руская мова выцясняецца з усіх грамадскіх сфер жыцця і прыходзіць у поў­ны заняпад.

Пасля ўваходу беларускіх земляў у 1795 г. у склад Расійскай імперыі сацыяльны і нацыянальны прыгнёт беларускага народа не зменшыўся, беларуская мова па-ранейшаму не дапускаецца ў афіцыйны ўжытак. У 1840 г. цар Мікалай І выдае загад аб увядзенні на беларускіх землях рускага заканадаўства і рускай мовы ва ўстановах. Акрамя папярэдняй паланізацыі цяпер беларусы зазналі яшчэ і русіфікацыю.

Менавіта ў час заняпаду ў асяроддзі перадавой часткі беларускага грамадства ўмацоўваецца разуменне самабытнасці беларускага народа. Адсюль бярэ пачатак беларускае нацыянальнае Адраджэнне.

Новая беларуская нацыянальная літаратурна-пісьмовая мова фармі­руецца ў творчасці прадстаўнікоў беларуска-польскага асветніцтва першай паловы ХІХ ст. Я. Чачота, Я. Баршчэўскага, В. Дунін-Марцінкевіч і іншых. У другой палове ХІХ ст. гэтую справу свядома праводзілі ў жыццё К. Ка­ліноўскі, Ф. Багушэвіч, пазней – Я. Купала, Я. Колас, М. Багдановіч, А. Га­рун, С. Палуян і іншыя пісьменнікі і публіцысты «нашаніўскага» накірунку.

Аднак ва ўмовах адсутнасці ўласнай дзяржаўнасці, забароны мовы ў сферы афіцыйна-справавых зносін працэс складвання сучаснай (новай) беларускай літаратурнай мовы расцянуўся больш чым на стагоддзе. Па сутнасці, яшчэ ў пачатку ХХ ст. яна была неўнармаванай, развівалася ў асноўным у жанрах мастацкай літаратуры. Найбольш спрыяльнымі для беларускай мовы былі 20-я гады ХХ ст., калі ажыццяўлялася палітыка беларусізацыі, калі беларуская мова набыла статус дзяржаўнай. На ёй працавала абсалютная большасць школ, тэхнікумаў, ВНУ, яна стала мовай справаводства, навукі, суда і г.д.

Але пачынаючы з 30-х гадоў паступова звужаюцца сацыяльныя функцыі беларускай мовы і наступае час мэтанакіраванага выцяснення нацыянальнай мовы са сферы навучальна-выхаваўчага працэсу ў школе і іншых сфер зносін. Яна ўступае адну пазіцыю за другой рускай мове, якая, па сутнасці, са сродку міжнацыянальных зносін ператварылася ў дзяржаў­ную мову рэспублікі. Страта роднай мовы ўскладніла моўную сітуацыю ў Беларусі, затармазіла яе культурнае развіццё, самым адмоўным чынам паўплывала на стан нацыянальнай самасвядомасці народа, спарадзіўшы сярод беларусаў вялікую колькасць нацыянальных нігілістаў.