Зычныя гукі беларускай мовы.

Сутнасць першага спосабу выдзялення фанем, які атрымаў назву ме­таду кантрастнай дыстрыбуцыі (фр. distribution – размеркаванне, размяш­чэнне), заключаецца ў проціпастаўленні пар слоў (іх называюць мінімаль­нымі парамі), якія адрозніваюцца толькі адным гукам. Напрыклад, міні­мальныя пары [сом] – [сум], [ваду] – [в’аду] адрозніваюцца: першая – толькі галоснымі [о] – [у] другая – зычнымі [в] – [в’]. Гэтыя галосныя і зычныя гукі проціпас­таўляюцца ў аднолькавых фанетычных умовах (адносіны кантрастнай дыс­трыбуцыі): [о] і [у] выступаюць паміж зычнымі [с] і [м], а [в], [в’] – у па­чатку слова перад галосным [а] – і адрозніваюць вышэйпрыведзеныя сло­вы, таму выступаюць тут як фанемы <о>, <у>, <в>, <в’;>. Такія проціпас­таўленні называюцца фаналагічнымі або сэнсаадрознівальнымі апазіцыямі. Такім чынам, фанема з’яўляецца найкарацейшай, мінімальнай часткай фа­налагічнай апазіцыі.

Пры выдзяленні фанем спосабам узмацнення адрозненняў найбольш поўна ўлічваюцца ўсе рэалізацыі фанемы ў розных пазіцыях і падрабязна аналізуецца спалучальнасць гукаў. Напрыклад, словаформы пят–пяць [п’ат] – [п’ац’] адрозніваюцца дзвюма парамі гукаў: зычнымі [т] – [ц’] і га­лоснымі [‘а] – [‘а’]. Аднак фаналагічным (сэнсаадрознівальным) з’яўляец­ца толькі першае проціпастаўленне, таму што ў беларускай мове ёсць пары слоў, дзе гэтыя зычныя гукі ў такіх самых фанетычных умовах самастойна адрозніваюць словы, напрыклад: [быт] – [быц’]. Значыць,  зычныя гукі [т] – [ц’] у беларускай мове – розныя фанемы. Гукі ж [‘а] – [‘а’] проціпастаўляюцца, але ў розных фанетычных умовах (адносіны дадатковай дыстрыбуцыі): [‘а] – пасля мяккага зычнага гука перад цвёрдым, [‘а’] – паміж мяккімі зычнымі гукамі. Усюды, дзе ёсць [‘а] — [‘а’], ёсць розніца ў наступным цвёрдым-мяккім зычным. Няма ў мове такіх пар слоў, дзе б гэтыя зычныя гукі самастойна (без нас­тупных, як, напрыклад, у выпадку цвёрдага [т] і мяккага [ц’]) адрознівалі словы. Адрозненне паміж [‘а] – [‘а’], такім чынам, ні ў адной пары слоў не бывае адзіным адрозненнем, г.зн. яно фаналагічна неістотнае, таму гукі [‘а] – [‘а’] належаць адной фанеме <а>.

Адносіны дадатковай дыстрыбуцыі паміж гукамі сведчаць, што фа­нема рэалізуецца ў мове ў выглядзе рада разнавіднасцей (рада гукавых ма­дыфікацый), кожная з якіх выступае ў адпаведнай фанетычнай пазіцыі. Гэта значыць, што фанема ўяўляе сабой сукупнасць гукаў, якія пазіцыйна чаргуюцца.

Такім чынам, вызначыць і апісаць фанему можна праз сістэму фана­лагічных апазіцый, у якіх яна выступае, або праз пазіцыйныя чаргаванні, у якіх яна рэалізуецца. Гэта дзве розныя трактоўкі фанемы, якія, аднак, не супярэчаць адна другой, паколькі асвятляюць розныя бакі фанетычнай сістэмы. У першым выпадку фанема – адзінка, якая выражае адно прызна­чэнне гукавога ладу мовы: адрозніваць словы і марфемы, у другім – адзін­ка, якая выражае другое прызначэнне гукавога ладу мовы: атаясамліваць марфемы і словы.

Вызначэнне і апісанне фанемы праз паняцце фаналагічнай апазіцыі характэрна для фаналагічнай тэорыі М.С. Трубяцкога, аднаго з заснаваль­нікаў Пражскай лінгвістычнай школы. На адносінах чаргавання зычных гукаў, г.зн. парадыгматычных адносінах, заснавана вучэнне аб фанеме ў працах прад­стаўнікоў Маскоўскай фаналагічнай школы (МФШ) (Р.I. Аванесаў, П.С. Куз­няцоў, А.А. Рэфармацкі, М.В. Паноў і інш.). Адзіным крытэрыем для аб’яднання гукаў у фанему, паводле МФШ, можа служыць толькі іх пазі­цыйнае чаргаванне ў межах марфемы, г. зн. зыходным момантам для вы­значэння фанемы з’яўляецца марфема. Чаргаванне гукаў можна выявіць толькі шляхам супастаўлення марфем.

У рускім мовазнаўстве існуе яшчэ адна фаналагічная тэорыя – «ле­нінградская», або «шчэрбаўская», створаная заснавальнікам Ленінградскай фаналагічнай школы (ЛФШ) Л.У. Шчэрбам. Пры вызначэнні фанемы Л.У. Шчэрба і яго паслядоўнікі (Л.Р. Зіндэр, М.I. Матусевіч і інш.) зыхо­дзяць са словаформы, у складзе якой зычныя гукі аб’ядноўваюцца ў фанему (па­водле тэрміналогіі Л.У. Шчэрбы – «гукавы тып», «гукатып») на аснове па­дабенства іх артыкуляцыйна-акустычных характарыстык.

Такім чынам, развіваючы ідэі А. Бадуэна дэ Куртэнэ, розныя фанала­гічныя школы падыходзяць, аднак, з розных бакоў да вызначэння сутнасці фанемы, па-рознаму асвятляюць суадносіны паміж фанемай і гукамі, у якіх праяўляецца фанема ў маўленні.